👶 رابطه بین نارس بودن، وزن کم هنگام تولد و بروز اختلال طیف اوتیسم (ASD)
در سال‌های اخیر، پژوهش‌های گسترده‌ای در حوزه رشد عصبی کودکان انجام شده که نشان می‌دهد شرایط دوران جنینی و لحظه تولد می‌توانند اثرات ماندگاری بر مسیر رشد مغز و رفتار کودک داشته باشند. یکی از موضوعات مورد توجه، ارتباط بین نارس‌زایی (Preterm birth) و وزن کم هنگام تولد (Low Birth Weight) با احتمال ابتلا به اختلال طیف اوتیسم (ASD) است.
اوتیسم، یک اختلال رشدی-عصبی است که ویژگی‌های آن شامل مشکلات در تعامل اجتماعی، اختلال در ارتباط گفتاری و غیرکلامی، علایق محدود و رفتارهای تکراری است. شیوع جهانی این اختلال در حدود ۱ تا ۲ درصد گزارش شده است و در پسران حدود چهار برابر بیشتر از دختران دیده می‌شود.
نارس بودن نوزاد و وزن پایین هنگام تولد از جمله فاکتورهای زیستی هستند که می‌توانند با نارسایی در تکامل سیستم عصبی مرکزی همراه باشند. در سال‌های گذشته، تحقیقات بسیاری در کشورهای اسکاندیناوی، آمریکا، ژاپن، استرالیا و ایران انجام شده که حاکی از رابطه معنادار میان این دو عامل و افزایش خطر بروز ASD است.
تعریف دقیق مفاهیم پایه
نارس بودن نوزاد
تولد نوزاد قبل از پایان هفته ۳۷ بارداری را «نارس بودن» می‌نامند. نارس‌زایی به چند گروه تقسیم می‌شود:
-
نارس بسیار شدید: کمتر از ۲۸ هفته
-
نارس شدید: ۲۸ تا ۳۱ هفته
-
نارس متوسط تا خفیف: ۳۲ تا ۳۶ هفته
هرچه سن بارداری کمتر باشد، احتمال بروز مشکلات مغزی، حرکتی، شنوایی و زبانی بیشتر می‌شود.
وزن کم هنگام تولد
وزن طبیعی نوزاد در زمان تولد بین ۲۵۰۰ تا ۴۰۰۰ گرم است. نوزادانی که کمتر از ۲۵۰۰ گرم وزن دارند، در گروه «وزن کم هنگام تولد» (LBW) و اگر کمتر از ۱۵۰۰ گرم باشند، در گروه «وزن بسیار کم هنگام تولد» (VLBW) قرار می‌گیرند.
شیوع نارس‌زایی و تأثیر آن در رشد عصبی
نزدیک به ۱۰ درصد نوزادان جهان به صورت نارس متولد می‌شوند. این آمار در ایران نیز حدود ۹ تا ۱۰ درصد است. پیشرفت‌های پزشکی باعث افزایش بقای نوزادان نارس شده، اما این بقا همیشه با رشد کامل عصبی همراه نیست. در واقع، مغز این نوزادان در زمان تولد هنوز در مرحله تکامل قشری، سیناپسی و میلینه شدن است.
پژوهش‌های تصویربرداری مغزی (MRI) نشان داده‌اند که نوزادان نارس نسبت به نوزادان کامل‌موعد دارای حجم کمتری از ماده سفید مغز و ساختارهای مربوط به شبکه‌های اجتماعی و گفتاری (نظیر ناحیه بروکا، ورنیکه و قشر پیش‌پیشانی) هستند. این تفاوت‌ها در سال‌های اولیه زندگی می‌توانند با مشکلات در تعامل اجتماعی و پردازش زبانی همراه شوند.
یافته‌های علمی درباره رابطه بین نارس بودن و اوتیسم
۱. نتایج مطالعات جمعیتی
مطالعه‌ای در سوئد بر روی بیش از ۴ میلیون کودک نشان داد کودکانی که قبل از هفته ۳۵ متولد می‌شوند، حدود ۳٫۵ برابر بیشتر از سایرین در خطر تشخیص اوتیسم قرار دارند. همچنین تولد در هفته‌های ۳۷ تا ۳۸ نیز به طور خفیف احتمال اوتیسم را افزایش می‌دهد.
مطالعه دیگری در فنلاند (Lampi et al., 2012) تأیید کرد که وزن کم هنگام تولد و نارس بودن هر دو به‌طور مستقل با افزایش ریسک ASD مرتبط هستند. حتی پس از حذف عوامل مؤثر دیگر مانند سن مادر یا سیگار کشیدن در بارداری، این ارتباط پابرجا بود.
۲. متاآنالیزها
مرور نظام‌مند سال ۲۰۲۱ (Laverty et al.) شامل ۶۱ مطالعه نشان داد که میانگین شیوع اوتیسم در کودکان متولد نارس حدود ۷ درصد است، در حالی‌که در جمعیت عمومی بین ۱ تا ۲ درصد گزارش شده است.
متاآنالیز دیگری در سال ۲۰۲۵ (Yang et al.) نتیجه گرفت که احتمال بروز ASD در نوزادان با وزن زیر ۱۵۰۰ گرم، حدود ۴٫۳ برابر بیشتر از نوزادان طبیعی است.
علل و مکانیسم‌های احتمالی
۱. نارسایی در رشد مغز
در نوزادان نارس، قشر مغز هنوز به‌طور کامل شکل نگرفته و بخش‌های ارتباطی بین نواحی زبانی، حرکتی و هیجانی در حال رشد است. هرگونه قطع زودهنگام رشد داخل‌رحمی باعث می‌شود شبکه‌های عصبی که در ماه‌های آخر بارداری تشکیل می‌شوند، ناقص بمانند.
۲. التهاب و استرس اکسیداتیو
عفونت‌ها و التهاب‌های دوران بارداری یا دوره نوزادی می‌توانند از طریق افزایش سیتوکین‌های التهابی بر رشد عصبی اثرگذار باشند. مطالعات نشان داده‌اند که سطوح بالاتر پروتئین‌های التهابی در خون نوزادان نارس با افزایش احتمال اوتیسم در سنین بعدی مرتبط است.
۳. هیپوکسی (کمبود اکسیژن)
نارس بودن معمولاً با ضعف در عملکرد تنفسی همراه است. کمبود اکسیژن در مغز (هیپوکسی) می‌تواند سبب آسیب در ماده سفید مغز شود، که در نهایت ارتباطات بین‌نورونی در شبکه‌های اجتماعی و گفتاری را تضعیف می‌کند.
۴. استرس محیط نوزاد
نوزادان نارس معمولاً در بخش NICU بستری می‌شوند و در معرض نور، صدا، جدایی از مادر و مداخلات پزشکی متعدد قرار می‌گیرند. این استرس‌های زودهنگام ممکن است در مسیرهای تنظیم هیجانی و اجتماعی اثر بگذارد.
۵. عوامل ژنتیکی و اپی‌ژنتیکی
برخی پژوهش‌ها بیان می‌کنند که ژن‌هایی که خطر زایمان زودرس را افزایش می‌دهند، ممکن است با ژن‌های مستعدکنندهٔ اوتیسم همپوشانی داشته باشند. از سوی دیگر، تغییرات اپی‌ژنتیکی ناشی از استرس‌های دوران جنینی می‌توانند بیان ژن‌های عصبی را تغییر دهند.
یافته‌های بالینی و رفتاری در کودکان نارس
کودکان نارس بیشتر از سایر کودکان در معرض موارد زیر قرار دارند:
-
تأخیر در رشد گفتار و زبان
-
کاهش مهارت‌های اجتماعی
-
اضطراب، بیش‌فعالی یا مشکلات تمرکز
-
حساسیت بیش از حد به صدا و نور
-
مشکلات یادگیری در سنین مدرسه
در کلینیک‌های گفتاردرمانی، مشاهده می‌شود که بسیاری از کودکانی که با تأخیر گفتار یا لکنت مراجعه می‌کنند، سابقه تولد نارس یا وزن پایین در بدو تولد دارند.
تأثیر وزن کم هنگام تولد بر رشد شناختی و گفتاری
وزن کم هنگام تولد معمولاً نشان‌دهنده رشد ناکافی جنین در رحم است که می‌تواند به علت مشکلات جفت، تغذیه ناکافی مادر، یا عوامل ژنتیکی باشد. این وضعیت با محدودیت رشد مغزی و کاهش حجم ماده خاکستری همراه است.
مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۲ (Song et al.) در مجله Scientific Reports نشان داد کودکانی که با وزن کمتر از ۲۵۰۰ گرم متولد می‌شوند، در آزمون‌های شناختی و مهارت‌های زبانی، نمرات پایین‌تری دارند و احتمال بروز ASD در آن‌ها بیشتر است.
غربالگری و مداخله زودهنگام
اهمیت غربالگری
کودکان نارس باید در سال‌های اولیه زندگی به طور منظم از نظر رشد زبانی، اجتماعی و شناختی ارزیابی شوند. در این ارزیابی‌ها از ابزارهایی مانند:
-
ASQ (پرسشنامه رشد کودک)
-
M-CHAT-R (غربالگری اوتیسم در ۱۸ ماهگی)
-
PEDS (سنجش نگرانی‌های والدین درباره رشد کودک)
استفاده می‌شود.
مداخله زودهنگام
در صورت مشاهده نشانه‌هایی از تأخیر یا رفتارهای تکراری، شروع درمان زودهنگام از طریق گفتاردرمانی، بازی‌درمانی و رفتاردرمانی (ABA) می‌تواند رشد اجتماعی و گفتاری کودک را بهبود دهد.
تجربه‌های درمانی در کلینیک گفتار توانگستر کرج
در کلینیک گفتار توانگستر، موارد متعددی از کودکان نارس و کم‌وزن که در دو تا سه‌سالگی علائم تأخیر گفتاری یا ارتباطی داشتند، تحت برنامه‌های چندرشته‌ای درمان قرار گرفته‌اند. برای مثال:
مورد ۱:
کودک پسر ۲٫۵ ساله با وزن تولد ۱۷۰۰ گرم و سابقه بستری ۲۱ روزه در NICU.
علائم اولیه شامل تماس چشمی ضعیف، بی‌تفاوتی به نام خود و عدم تولید کلمات بود.
پس از ۸ ماه گفتاردرمانی ترکیبی با بازی‌درمانی و تمرینات شنیداری، کودک اکنون در سه‌سالگی جملات دوکلمه‌ای تولید می‌کند و تماس چشمی طبیعی دارد.
مورد ۲:
دختر ۳ ساله با تولد در هفته ۳۱ بارداری. گفتار تک‌کلمه‌ای و رفتار تکراری داشت. پس از ۱۰ ماه گفتاردرمانی تخصصی و جلسات والد‌درمانی، توانست در تعاملات اجتماعی فعال شود و به پیش‌دبستانی عادی برود.
راهکارهای پیشنهادی برای والدین
۱. پایش رشد ماهانه: در ۲۴ ماه اول زندگی، رشد گفتاری و اجتماعی کودک خود را با متخصص پیگیری کنید.
۲. محیط آرام و ایمن: نوزاد نارس به ثبات محیطی و تماس بدنی (Skin-to-skin) نیاز دارد.
۳. تحریک شنیداری و گفتاری: از ماه‌های اولیه با کودک حرف بزنید، لالایی بخوانید و صدای خود را تکرار کنید.
۴. تشویق به ارتباط متقابل: تماس چشمی، لبخند، بازی‌های ساده تقلیدی (دالی‌بازی، کف زدن) را تقویت کنید.
۵. مراجعه به مراکز تخصصی: در صورت مشاهده تأخیر گفتار یا بی‌توجهی به محیط، مراجعه سریع به کلینیک گفتار توانگستر کرج توصیه می‌شود.
جمع‌بندی نهایی
شواهد علمی فراوان نشان می‌دهد که تولد نارس و وزن کم هنگام تولد از عوامل خطر مهم برای بروز اختلال طیف اوتیسم محسوب می‌شوند. این ارتباط، هرچند به‌تنهایی علت مستقیم نیست، اما ضرورت پایش دقیق رشد عصبی و گفتاری را برجسته می‌سازد.
در صورتی‌که کودک شما نارس یا کم‌وزن به دنیا آمده، لازم است از همان ماه‌های اول زندگی تحت نظر گفتاردرمانگر و متخصص رشد باشد. تشخیص زودهنگام می‌تواند مسیر رشد گفتار، تعامل اجتماعی و اعتمادبه‌نفس کودک را به‌طور چشمگیری بهبود بخشد.
✳️ برای ارزیابی تخصصی و دریافت مشاوره:
کلینیک گفتار توانگستر کرج
📍 آدرس: کرج، گوهردشت، بلوار انقلاب
📞 شماره تماس: ۰۹۱۲۱۶۲۳۴۶۳
🌐 سایت: digispeech.ir
📱 اینستاگرام: @goftatavangostar | @siavashataee
با ما، تخصص، تجربه و تکنولوژی را در خدمت رشد فرزندتان قرار دهید 🌱
